مهمترین شاخصی که هر رئیس جمهوری به عنوان نقطه مثبت کارنامه خودش بیان می کنه «رشد اقتصادی» هست. ولی باید دونست که هر چقدر اقتصاد رشد کنه یعنی تولید و مصرف کالا و خدمات در اون بیشتر صورت گرفته و تولید و مصرف بیشتر به معنی استخراج منابع بیشتری از طبیعت و سپردن آلاینده های بیشتری به اون هست.
من دغدغه این رو دارم که رشد بر مبنای صرفا اقتصاد، بدون توجه لازم به محیط زیست، شدیدا محیط زیست ما رو تخریب کنه. آیا نمیشه یک کشور شاخص رشد اقتصادی رو در کنار شاخص زیست محیطی به عنوان کارنامه ارائه بده؟
یکم ایده ال گرایانه هست. اینجوری هر رشد اقتصادی بد به حساب میاد. معمولا به صورت کیفی به این مسائل نگاه میشه تا اینکه کمی و قابل قیاس با رشد اقتصادی.
معمولا سیاستهای تعدیل اثرات رایجتره. برای مثال آلاینده وارد چرخه بازیافت بشه یا تخریبهای محیط زیستی جبران بشه تا حد ممکن.
ولی یکی از ارزیابی هایی که در مورد طرح ها انجام میدن محاسبه هزینه های جانبی (چه مثبت و چه منفی) هست که با عنوان external cost analysis شناخته میشه. یعنی به نوعی مسائل کیفی رو به مقادیر کمی تبدیل می کنند و می تونن مسأله رو در فضای بزرگتری (اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی) ارزیابی هزینه فایده بکنند.
البته این ارزیابی ها در مواردی پیچیدگی ها و عدم قطعیت های زیادی داره.
من ندیدم که در ایران این بحث خیلی مطرح باشه.
##پرسش
فرض کنید که قراره در یه منطقه ای برای تامین آب شرب و کشاورزی، سدی زده بشه. با احداث این سد چندین هکتار از جنگل های پایین دست خشک خواهند شد. در این صورت چطوری باید ارزیابی هزینه-فایده پروژه احداث سد رو انجام داد؟
نمی‌دانم که در موارد محیط زیستی آیا می‌شود سود و زیان رو به صورت کمی بیان کرد یا نه؟ شاید یک دانشجوی محیط زیست بتواند جواب این سوال را بدهد. اما اگر بخواهیم به طور کیفی می‌توان چیزهایی گفت. چیزی که کاملا مشخصه اینه که اقتصادی که به محیط زیست احترام نگذاره بدون شک دچار فروپاشی خواهد شد.
برای مثال صنایع فولاد در ایران در شهرهای کم آب بنا شده‌اند. این در حالی است که صنعت فولاد آب زیادی می‌خواهد. به عنوان یک مثال دیگر کاشت برنج در استان اصفهان بود که بخش زیادی از آب سد زاینده رود را مصرف می‌کرد. در این دو مثال به خوبی می‌بینیم که اقتصاد در مقابل محیط زیست قرار گرفته.
آیا می‌توان سود و زیان‌های محیط زیستی را کمی کرد؟
پاسخ به پرسشی که پرسیدم امکان پذیره و اتفاقا یکی از نیازهای کشور ما این هست که بتونیم خدمات اکوسیستم یا همون خدمات محیط زیست رو کمی کنیم.
واقعیت اینه که در شرایط فعلی وقتی یک طرح سدسازی در مقابل نابودی جنگل قرار می گیره میشه به دو صورت خدمات جنگل رو کمی کرد.
1- جنگل رو صرفا بر اساس چوب درخت هاش ارزش گذاری کنیم.
2- خدماتی که اون جنگل ارائه میده رو کمی کنیم و ارزش اقتصادی براش بذاریم.
(جذب دی اکسید کربن، تثبت خاک و جلوگیری از فرسایش خاک، کنترل سیلاب ها، پشتیبانی از گونه هایی گیاهی و جانوری و فراهم کردن آرامش روان.) واقعا همه اینها خدمات هستند. خدمات اکوسیستم در چهار دسته طبقه بندی میشن.
Supporting services
Provisioning services
Regulating services
Cultural services
مورد آخری که در مورد جنگل مثال زدم جزء خدمات فرهنگی اکوسیستم هست.
در مقایسه حالت اول (یعنی ارزش گذاری جنگل صرفا بر اساس چوب اش) قطعا پروژه سدسازی که سود اقتصادی زیادی داره نسبت به برقراری جنگل برنده میشه اما در حالت دوم ارزش جنگل بسیار بیشتر خواهد شد.
یک مثال در مورد کمی کردن خدمات طبیعت در مورد کشاورزی بزنم که آیا کشاورزی در کشور ما در شرایط فعلی سودده هست یا نه؟
درآمد: ایران سالانه 117 میلیون تن تولید محصولات کشاورزی داره. ارزش اقتصادی اون (با احتساب دام، محصولات باغی و شیلات) حدود 185.000 میلیارد تومان هست. با فرض 1 دلار معادل 3500 تومان، ارزش دلاری این مقدار 52.8 میلیارد دلار هست.
هزینه: طبق آمارهای رسمی، در ایران سالانه به میزان 2 میلیارد تن فرسایش خاک اتفاق می افته. (در کتاب ژئومورفولوژی حسن احمدی این رقم 4.5 میلیارد تن ذکر شده). هر تن خاک صرفا بر اساس کانی هاش 28 دلار ارزش داره. با فرض فرسایش خاک به میزان 2 میلیارد تن در سال و بدون احتساب آب استفاده شده در کشاورزی، فقط هزینه فرسایش خاک ایران در نتیجه کشاورزی، 56 میلیارد دلار هست.
(ما هر ساله به اندازه جزیره های تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی در نتیجه فرسایش، خاک از دست میدیم!)
این یک نمونه ساده از ارزیابی هزینه-فایده فعالیت های انسانی در مقابل خدمات اکوسیستم هست.
مثالتون تا حد زیادی گمراه کننده ست. حتی اگه درست باشه، کارکرد هم مهمه. شما کانی رو نمیتونید بخورید ولی محصولات کشاورزی برای تغذیه لازمه و به خاطر مصرف عامه باید قیمت مناسب داشته باشه.
من فکر میکنم اینجوری ارزیابی ها بیشتر به خاطر اینکه درهم تنیدگی مسائل رو نمیبینن ادمها. مثال: افریقا از این منظرها از خیلی جاها بکرتر و قابلیت بالاتری داره ولی زندگی در اونجا با فقر گرسنگی و خیلی مسائل دیگه روبرو هست. قطعا متعادل رفتار کردن با محیط زیست مهمه ولی از بین رفتن محیط زیست تا حدی اجتناب ناپذیره تا یه سیستم اجتماعی انسانی ساخته بشه.
عدد و رقم هایی که ارائه دادم از قول آقای مهندس درویش (مدیر مشارکت های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست) هست و درسته. این اشاره ای به نتایج یکی از مقالات دکتر صادق خلیلیان (آخرین وزیر کشاورزی دولت دهم) بود.
اما من هم بخش درآمدش رو اشاره کردم و هم بخش هزینه اش رو. درآمدش شامل فراهم کردن غذای ما مردم هست و هزینه اش فرسایشی که در خاک اتفاق می افته.
بله در هر صورت بهره برداری از خاک برای کشاورزی فرسایش به همراه داره و اجتناب ناپذیر هست.
درضمن اهمیت حفظ شدن خاک، پایدار موندن کشاورزی ای هست که روی اون انجام میشه.
با كليت مباحث موافقم
البته يك نكته در عدد ورقم ارائه شده، مشخص نشده اگه كشاورزي نشه، چقدر فرسايش خاك داريم…؟
اگر مابه التفاوت را در نظر بگيريم درست تره
همچنين همونطور كه جنگل توليد اكسيژن ميكنه
تثبيت جمعيت(عدم مهاجرت و هزينه هاي مهاجرت و توسعه سرطاني كلانشهرها و …)
مثلا كشاورزي … هم همينطوره و … .
در واقع هزينه ها و منافع (به جاي درآمد ريالي) و هزينه فرصت را اگر با هم ببينيم و نگاه از سود به “سوده” تغيير كنه درست تره…
آیا رشد اقتصادی اصولا شاخصه قوی برای بررسی توسعه اقتصادی یک کشور هست یا نه؟
به عنوان مثال کشورهای بزریل و مکزیک طی 20سال اخیر رشدهای اقتصادی بالایی رو تجربه کردند اما آیا لاجرم به توسعه اقتصادی این کشورها منتهی شده؟! هردو کشور رو به عنوان دو کشور بزرگ اقتصادی قلمداد میکنند اما آیا در عمل چنین کشورهایی قدرتهای اقتصادی هستند؟ شواهد نشان میدهد با وجود رشد بالا ، این کشورها توسعه پیدا نکردند و گاها توسعه معکوس داشتند و فقر بالا منجر به خشونتهای بی‌امان تهبکارانه شده. به همین دلیل ثروتمندان برزیلی و مکزیکی در کاروانی غرق فولاد و زره از درب منزل تا محل کار میروند و اونایی که بیشتر نگران هستند از بالگرد استفاده میکنند.
پس من اساسا شاخص رشد اقتصادی رو یک شاخص فکاهی میدانم که به دردهمان سیاستمداران میخورد تا به توده هوادار خود به واسطه رشد این شاخص شادباش دهند 
ورای اینکه چه اتفاقی برای اجتماع و محیط زیست رخ میدهد این شاخص گوشه‌ای از ویترین اقتصاد یک کشور خواهد بود. پس ارزش ویترینی داره (فریب دادن)