صحبت کردن از فیلم جوکر شاید در این زمانه جالب نباشه. شاید زمانش همزمان با مراسم اسکار یا اکران عمومی فیلم بود. خودم در نظر داشتم که این سوال رو در همان فضا مطرح کنم ولی فراموش کردم تا امروز یادم اومد. البته حالا که از جو سینمایی و روانی فیلم فاصله گرفتیم شاید صحبت کردن از یک داستان یا یک شخصیت (نه شیوه‌های سینمایی و هنری و کارگردانی) زمانه خوبی محسوب بشه.
احتمالا این فیلم رو دیدید و با شخصیت اصلی فیلم آشنا هستید. جوکر کارکتری با سابقه در مجموعه داستانهای کمیک و شرور اصلی مقابل بتمن است که به فضای سینمایی هم وارد شده. نکته حائز اهمیت در خصوص این فیلم اینکه برخلاف فیلمهای سابق ، شکل‌گیری شخصیت جوکر حاصل یک فرآیند اجتماعی و روانی است. هیچ اتفاق عجیب و خارق العاده‌ای رخ نداده. همین مسئله باعث شد که جوکر با اقبال بالایی رو به رو بشه و شاید به صدر جدول شخصیتهای محبوبِ شرور رسیده باشه.
میشه گفت جوکر به یک شخصیت الهامبخش تبدیل شده. در همان ایام کشورهایی نظیر لبنان ، عراق ، اکوادور ، شیلی ، هنک کنگ و فرانسه درگیر تظاهرات و درگیری‌های خیابانی بودند و برخی معترضین با نقاب و گریم جوکر در اجتماعات شرکت میکردند.
بسیاری از تماشاگران فیلم با جوکر احساس همدردی کردند. (البته من دوستانی داشتم که سالها قبل‌تر جوکر رو نماد مبارزه شرافتمندانه ضد ظلم ، و بتمن رو نماد دفاع پوچ و بی‌دلیل از قشر سرمایه‌دار فاسد قلمداد میکرد )
شاید این همه مقدمه لازم نبود ولی همه اینها رو مطرح کردم تا برسیم به سوالاتی پیرامون شخصیت جوکر و تاثیر جوکریسم!
چه عوامل اجتماعی باعث شد شخصیت جوکر شکل بگیره؟
چرا جوکر الهام بخش میشود؟
آیا فیلم جوکر یک حقیقت اجتماعی در دنیا رو مطرح کرد؟ و همین باعث شد بسیاری با او همدردی کنند؟
جوامع مدرن امروزی تا چه میزان توانایی پروراندن جوکرها رو دارند؟!
و …
آیا میتونیم در تاریخ افرادی مانند جوکر پیدا کنیم؟
دوستی میگفت خصیصه اصلی جوکریسم ، ضدیت مسلحانه یا تند با نظم اجتماعی موجود است. در این قالب افرادی مانند اسامه بن لادن ، پابلو اسکوبار ، افسانه رابین هود ، افسانه زورو ، چه‌گوارا ، فرمانده مارکوس و … همگی طیف‌هایی از جوکریسم بودند.
نقدی که میشه وارد کرد اینکه دوست ما ویژگی جوکر رو به یک آنارشیست مسلحِ ضد اجتماعی (یا نظم موجود) تبدیل کرده در نتیجه حتی اسپارتاکوس هم جوکر میشود !!
اتفاقا جوکر رو که دیدم ذهن من هم درگیر شد، ولی نه برام الهامبخش بود و نه حقیقتا از فیلم و داستانش لذت بردم!
فیلم یه جور ساختار قهرمان-شکن داشت؛ تنها جذابیتش شاید این بود.
در تحلیل فیلم و پاسخ به سوالاتون اگه بتونم ذهنم رو جمع و جور کنم، می‌نویسم. الان یه سوال ساده‌تر به سوالات شما اضافه میکنم و امیدوارم بحث رو از موضوع مورد نظرتون دور نکنه:
بعد از دیدن فیلم جوکر حس و حالت چطوری بود؟
خودم بعد دیدن فیلم، حس کلافگی داشتم، یه جورایی مثل وقتایی که نیاز داری چیزی رو از هم بدری و پاره کنی! حسی که درم ایجاد شده بود قابل مقایسه با حسم بعد از دیدن قسمت عروسی خونین از سریال بازی تاج و تخت بود.
اگر اشتباه نکنم، محبوبیت شخصیت جوکر بعد از فیلم «شوالیه تاریکی» تا حد زیادی بالا رفت و واضح بود که فیلم بعدی قابلیت سرمایه‌گذاری روی این شخصیت رو داره. قسمتی هم به همین پیش‌زمینه برمیگرده که ذهن افراد روی این شخصیت دقیقتر شده و البته نکته مهم روی متعادل شدن نمادهای «خیر و شر» در سینمای غرب هم هست که از نظر روانی اثر زیادی داره.
میشه از دو جنبه روانی و اجتماعی به اقبال به یک آنارشیست در این دوران نگاه کرد:
تنوع: اقبال به شخصیتهای مثبت در زمانهای گذشته، تا حد زیادی باعث یکنواختی در ذهن افراد و در خصوصیات شخصیتها شده. نسل جدید به دنبال تنوع در این انتخاب هستن، این تنوع میتونه در خصوصیتی باشه که نسل گذشته به اون دیدگاه منفی داشته یا اصلا اهمیتی برای اون قایل نبوده. من فکر میکنم که نسل جدید با همین دیدگاه به شخصیتهای متفاوت و گاها منفی در فیلمها یا حتی در جامعه بیشتر توجه میکنه.
اثر نامتقارن تعادل بر خیر و شر مطلق: وقتی شخصیتهای مثبت و منفی در داستانهای خیر و شر متعادل میشن، اثر روانی به شکلی نامتقارن ظاهر میشه. شخصیت پرافاده و همیشه حق به جانب «خیر» دارای تاریکیهایی میشه که به افراد اجازه میده که در ذهن خودشون اون رو تحقیر کنن و شخصیت «شر مطلق» جنبه‌های مثبت و قانع‌کننده‌ای برای بد بودن پیدا میکنه که به آدمها اجازه میده که با اون همدردی کنن. این اثر در خود اجتماع هم قابل دیدنه، شخصیتهای محبوبِ مثبت با یک اشتباه خُرد میشن و شخصیتهای منفی با یک جنبه مثبت، بهبود جایگاه پیدا میکنن.
علاقه به آنارشیسم در دوران نابرابری بزرگ: همانطوری که گفتین، علاقه به آنارشیسم در دوران کنونی رشد زیادی داشته. بخصوص نسل امروز که باید با قواعد برجا مانده از گذشته بجنگن تا جایگاهی برای خودشون پیدا کنن، این احساس رو دارن که نقش اندکی در قواعد بازی اجتماعی دارن. در قواعد این تصور وجود داره که قواعد آگاهانه طوری تنظیم شدن که یک عده همیشه برنده باشن و یک عده همیشه بازنده، فقط میزان برد و باخت با زمان عوض میشه و نه جای بازیگران! این اتفاق رو در بدبینی نسلِ جوان نسبت به شکست کاندیداهای محبوبشون در انتخابات هم میشه دید که اون رو نه حاصل رقابت، بلکه حاصل دستهای حزبی برای حفظ نظام موجود میدونن.
در مورد شخصیتها هم باید بین دو گروه تمایز قایل شد: کسانی که با افراد حاکم مبارزه میکنن و نه نظم موجود، یا افرادی که با خود نظم موجود مخالفت میکنن و نه الزاما افراد. مثلا بن لادن با فرد و دیدگاه مخالفت داره و نه مفهوم نظم موجود، به همین خاطر محبوبیت خاصی برای اون وجود نداره. ولی مثلا چه‌گوارا با بنیان نظم موجود مشکل داره. نکته جالب اینجاست که این محبوبیت دقیقا از این دیدگاه میاد که این افراد در قدرت قرار نمیگرن تا معلوم بشه چه دیدگاهی نسبت به نظم دارن و به همین دلیل عموما محبوب باقی میمونن.
من حسم این بود که این فیلم میتونه در آینده به یک داستان واقعی تبدیل بشه. چرا که یک سری عوامل اجتماعی و روانی باعث شکل گیری شخصیت جوکر شده و این شرایط میتوانند در دنیای واقعی ، یک جوکر بسازند. یک جامعه هم میتواند به سطحی از تضاد برسد که منجر به یک شورش به رهبری یک جوکر شود. همه چیز مستعد یک فوران. فکر میکنم در آینده ممکنه این وضعیت مستعد رقم بخوره.
من زمانی که فیلم جوکر را دیدم تا یک هفته هر روز این فیلم رو میدیدم و از دیدنش سیر نمیشدم.
در اینجا بین شر و خیر و بتمن و جوکر تاکید نمی کنم و به زندگی خصوصی جوکر یا بگم یک انسان
اینکه فیلم رو دیدیم مادر شخصیت جوکر یک فردی با مشکلات روانی کلنجار می رفت و یک مادر فرزندی رو پرورش و بزرگ میکند لحاظ روانی و همه لحاظ روی فرزندش تاثیر میگذارد و خیلی از روانشناس های بزرگ میگویند شخصیت و مشکلات روانی انسان ها ریشه در دوران کودکی اوست.
اولین مشکلات روانی جوکر از دوران کودکی اوست.
و مریضی یا سندروم که داشت و خنده های ناگهانی که هیچوقت از این خنده ها لذتی نمیبرد بلکه زجر میکشید و ادم های اطراف او هم او را آزار و قضاوت می کردند
مشکلات اجتماعی و اقتصادی زندگی جوکر او را تبدیل به جوکر کرد
و اولین قتل یا ادمکشی جوکر نگاه کنیم دو تا مردی مست که باعث اذیت کردن یک خانوم در مترو بودند و همان لحظه شروع خنده های آزاردهنده ی جوکر باعث شد آن دو مرد او را اذیت کنند و دفاع از خود اسلحه ای که همکارش به او داد (آخر سر هم اون همکار رو کشت که اگه اسلحه رو به او نمی داد شاید این اتفاق برای او نمی اوفتاد) از خود دفاع یا بگم آن دو مرد مست را کشت.و از آن روز شخصیت اصلی جوکر آغاز شد و اوج آن شخصیت متوجه شد مادرش، مادر واقعی او نبود و فهمیده بود دوران کودکی مادرش او را شکنجه می کرده و باعث اون خنده های آزار دهنده ی او شده بود …(اگر دولت اون نوزاد را دست این زن نمی داد و پیگیری های بیشتری می کرد جوکر یا ادم روانی دیگری در این دنیا به وجود نمی آمد.)
جوکر نماد بسیاری از انسان ها هست که در دورانی کودکی پدر و مادر های که دچار مشکلات روانی بودند و آن ها را آزار دادند و شرایط اجتماعی و مسخره کردن آنها در جامعه به انسان هایی مانند جوکر آدمکش و بدجنس تبدیل شوند یا شبیه به انسان های معمولی که زندگی اطرافیان خود را نابود می کنند.
من وقتی که این فیلم را دیدم و خیلی به اطرافم و به شخصیت خودم فکر کردم و تصمیمی گرفتم اگر ما در جامعه با انسان ها مهربان تر و قضاوت نکنیم و همدیگر را مسخره نکنیم و آن هیولاهایی که در وجود آدمی است رابیرون نیاوریم جوکر های دیگری به وجود نمی آید
و در نهایت این مسائل شخصی جوکر، منجر به محبوبیت او در میان ادم ها شد
از فیلم جوکر به عنوان فیلم خیلی لذت نبردم و انتظارم رو قبل از دیدنش بالا برده بودن متاسفانه. به این دلیل میگم این فیلم ها رو بهتره خیلی زود ببینیم تا از نقد دیگران کمتر تاثیر بگیریم و حس بکرتری به فیلم پیدا کنیم.
از نظر من موضوع این فیلم قدری اجتماعی تر و ملموس تر از شوالیه تاریکی شده. بتمن حذف شده، شاید برای اینکه در واقعیت هم بتمنی وجود نداره.
دلیل شکل گیری شخصیت جوکر و دیگر نابسامانی های اجتماعی امروز رو میشه مشکلات نظام سرمایه‌داری و باگ‌های اون دونست که نتونسته فکری برای شکاف طبقاتی کنه و شاید حتی اونو بدتر کرده. «اصالت سود» باعث میشه مجری برنامه جوکر رو مسخره کنه و بعد حتی دعوتش کنه به برنامه. استفاده از هر ابزاری برای سود بیشتر بدون توجه به پیامد‌های اون که به یه فاجعه براش ختم میشه.
ولی آيا تمام این بحث‌ها راجب شکل گیری شخصیت جوکر و سایر نابسامانی های اجتماعی رو میشه خلاصه کرد در اینکه آگاهی بشر امروز در سطح اقشار مختلف و بیشتر مرفه در مورد «روان» بسیار کمتر از اطلاعاتش در مورد «جسم» هست؟ مشکل سلامت و بهداشت روان ریشه‌ی بسیاری از مسائل اجتماعی و اقتصادی امروز هست.
شاید همانطور که گفته میشه بسیاری از بیماری‌های جسمی با بوجود اومدن پزشکی نوین درمان شده، این اتفاق میتونه در مورد بیماری‌ها و اختلالات روانی هم بیوفته. حتی در آینده شاید باعث تغییر نظام‌های مالی و سیاسی بشه چون شناخت ما از انسان و نیازهاش کامل‌تر شده.
ولی سوالی که مطرح میشه اینه که آیا اگر مشخص بشه ثروت بیشتر باعث خوشبختی بیشتر نمیشه سرمایه داران حاضر خواهند شد دست از سودهای نجومی بکشن و یه نظام اقتصادی با فاصله‌ی طبقاتی کمتر ایجاد کنن؟
منظورم از نیازهای انسان همون هرم نیازهای مزلو هست که از یک جایی به بعد نیازهای مادی جاشون رو به نیازهای معنوی میدن و در نتیجه پول بیشتر نمیتونه خوشبختی بیشتر رو تضمین کنه.
ثروتمندان تا کی برای بقای این نظام اقتصادی مقاومت خواهند کرد؟
)