امروزه بسیار در مورد انرژی‌های تجدیدپذیر که گاهی هم معادلی با عنوان انرژی‌های پاک برای آن به کار برده می‌شود؛ سخن به میان می‌آید. گرچه تجدیدپذیری توصیف بهتری نسبت به پاک است و دلیل آن نیز در ادامه توضیح داده خواهد شد اما واقعا لزوم رفتن به سمت این انرژی‌ها و تاکید بر تحول سیستم‌های انرژی از سوخت‌های فسیلی به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر چیست؟ آیا این انرژی‌ها بهترین جایگزین هستند و آیا ممکن است در چند دهه یا چند سده آینده معضلات عدیده‌ای در رابطه با این انرژی‌ها هم مثل انرژی‌های فسیلی ایجاد شود؟
آیا انرژی پاک وجود دارد؟!
در ابتدا این نکته قابل ذکر است که هیچ کدام از سیستم‌های انرژی مورد استفاده بشر به طور مطلق پاک، یعنی بدون آلایندگی، نیستند، چه سیستم‌های مبتنی بر انرژی فسیلی و چه سیستم‌های مبتنی بر انرژی‌های تجدیدشونده.
حیات در کره زمین به خودی خود منهای فعالیت‌های تولیدی و مصرفی انسان، فرآیندهایی چرخه‌ای را طی می‌کند. یعنی چیزی به معنای آلودگی که ما انسان‌ها در دنیای خودمان با آن سر و کار داریم، در حیات گیاهی و حیوانی وجود ندارد. زیرا در اکوسیستم‌ها آنچه از فعالیت یک موجود باقی می‌ماند توسط موجودات دیگری مورد استفاده قرار می‌گیرد و عملا چرخه‌های مواد در اکوسیستم‌ها راهکار طبیعت برای جلوگیری از تجمع پسماندها و آلودگی‌ها و تمام شدن منابع است و در واقع اکوسیستم‌ها بر مبنای اقتصاد چرخه‌ای[1] عمل می‌کنند.
اما فرآیندهای انسانی از آنجا که سازوکارهایی غیر از فرآیندهای طبیعی دارند، و معمولا مرگ در آنها طراحی نشده است، خروجی‌هایی تولید می‌کنند که محصول ثانویه محسوب شده و بدون استفاده می‌مانند و بشر لازم است به گونه‌ای از شر آنها خلاص شود. همه این مواد مثل پسماندهای فرآیندهای طبیعی؛ به راحتی قابل تجزیه و تبدیل نیستند. همین امر باعث تولید و تجمع آلودگی در حیات انسان و زمین می‌شود.
تولید آلایندگی در انرژی‌های فسیلی نسبت به تجدیدپذیر؟
فرآیندهای تولید انرژی نیز بر حسب فناوری و زنجیره تأمینی که دارند؛ در کنار تولید محصول اصلی خود یعنی انرژی؛ بیش و کم آلودگی هم تولید می‌کنند. اما در رابطه با سیستم‌های انرژی فسیلی، یکی از مراحلی که سهم زیادی از تولید آلایندگی را دارد، عملکرد فناوری‌های تبدیل انرژی است که سوخت مصرف می‌کنند و همین‌جاست که تعیین‌کننده بخشی از تفاوت تولید آلایندگی در سیستم‌های انرژی فسیلی و انرژی تجدیدپذیر است. همچنین استخراج سوخت‌های فسیلی خود انرژی بسیار زیادی می‌طلبد و آلایندگی‌های زیادی ایجاد کرده و حتی نظم اکوسیستم‌ها را بر هم می‌زند.
در مقابل، منبع انرژی برخی فناوری‌های تجدیدپذیر، مشخصاً فناوری‌های خورشیدی و بادی؛ به خودی خود فراهم است و صرفا لازم است روشی برای تبدیل این انرژی به انرژی مورد نظر ما طراحی شود و بیشتر فرآیند ساخت این فناوری‌ها، مثل ساخت سلول خورشیدی یا توربین بادی، است که آلایندگی تولید می‌کند.
بنابراین در مقایسه تولید آلایندگی سیستم‌های انرژی فسیلی و تجدیدپذیر نیازمند یک نگاه کل‌نگر و به اصطلاحِ دقیق‌تر «چرخه عمر»ی هستیم تا بتوانیم این سیستم‌ها را با در نظر گرفتن زنجیره تامین، عملکرد و اسقاط و بازیافت آنها مورد ارزیابی قرار دهیم.
سیستمی فکر کنیم: آینده‌ی فناوری‌های تجدیدپذیر
آیا ممکن است فناوری‌های تجدیدپذیر هم مثل فناوری‌های فسیلی روزی به یک معضل تبدیل شده و چالش‌هایی را با خود به همراه داشته باشد؟
به صورت خلاصه می‌توان گفت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر هم می‌تواند عواقبی را در پیش داشته باشد، هر چند مفهوم آن کاملا منطبق بر اقتصاد چرخه‌ای است. به عنوان مثال در پنل‌های خورشیدی:
-
اگر سیلیکونی باشند، مقدار زیادی سیلیسیوم مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگرچه سیلیسیوم دومین عنصر فراوان در پوسته زمین است، اما به هر حال منبعی نامحدود نیست. بنابراین لازم است بازیافت مواد تشکیل‌دهنده پنل‌های خورشیدی در اولویت قرار گیرد تا طی چند دهه آینده جهان با بحران پسماندهای حاصل از پنل‌های خورشیدی مواجه نباشد.
-
در مورد پنل‌های لایه نازک هم برخی از عناصر کمیاب مورد استفاده قرار می‌گیرد که در حال حاضر نیز چالش‌هایی برای تامین آنها وجود دارد.
در مورد توربین‌های بادی این واقعیت وجود دارد که اگر قرار باشد کل پتانسیل انرژی باد جهان مورد بهره‌برداری قرار گیرد، مواد اولیه لازم برای ساخت پره‌های توربین‌ها کافی نخواهد بود.
بنابراین یکی از چالش‌های عمده در اقتصاد بشری که اثرات آن در هر صنعتی مثل صنعت فناوری‌های تجدیدپذیر دیده می‌شود محدودیت منابع مواد است و بازیافت مواد استفاده شده باید یکی از استراتژی‌های اصلی در حوزه‌هایی باشد که وابستگی زیادی به مواد اولیه دارند.
پتانسیل ایجاد اشتغال در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر
ابتدا بگذارید به آمار جهانی اشتغال در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر بپردازیم. آژانس بین‌المللی انرژی تجدیدپذیر[2] از سال 2012 اقدام به جمع‌آوری و تحلیل داده‌های مربوط به اشتغال این حوزه کرده است. در سال 2017 آمار اشتغال جهانی این حوزه که نیروگاه‌های برق-آبی بزرگ هم شامل آن می‌شود، برابر 10.3 میلیون نفر بوده است که نسبت به سال گذشته 5.3% افزایش داشته است و نسبت به سال 2012 به میزان 50%، البته صرف‌نظر از نیروگاه‌های برق-آبی بزرگ.
در سال‌های اخیر بسیاری از کشورها در حال بهره‌گیری از فواید اجتماعی-اقتصادی حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر هستند. اما بیشترین سهم اشتغال در تعداد معدودی کشور از جمله چین، برزیل، ایالات متحده آمریکا، هند، آلمان و ژاپن متمرکز است. جالب اینکه 43% از سهم این اشتغال فقط مربوط به کشور چین است. بیشترین سهم ایجاد اشتغال در حوزه انرژی‌های نو، مربوط به انرژی فتوولتائیک و زیست‌توده و بعد از آن انرژی برق-آبی و باد است.
سهم ایران در اشتغال‌زایی در حوزه انرژی‌های پاک
تنها نامی که از ایران در گزارش 2018 مشاهده می‌شود، سهم 3 درصدی ایجاد اشتغال در حوزه نیروگاه‌های بزرگ‌مقیاس برق-آبی است و در هیچ یکی از زمینه‌های دیگر نامی از آن دیده نمی‌شود. این در حالی است که ایران دارای وسعتی بسیار زیاد و پتانسیلی منحصر به فرد در زمینه تابش خورشیدی است.
در حوزه سیاست‌گذاری ایران البته به این موضوع توجه شده است؛ به این صورت که در برنامه پنج ساله پنجم توسعه، 1390-1395، احداث 5000 مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر در نظر گرفته شده بود که به دلیل محقق نشدن، این هدف‌گذاری بی کم و کاست به برنامه پنج سال ششم، 1396-1400، منتقل شد.
جالب است که بعد از 1.5 سال از شروع برنامه ششم، طبق آمار سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق ایران، ساتبا، تا به این ماه از سال یعنی شهریور 1397، فقط 650 مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر در کشور نصب شده است و البته طبق آمار منتشر شده 424 مگاوات نیروگاه در حال احداث است. ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم مربوط به این ظرفیت نصب‌شده 42.700 نفر بیان شده است و به عبارتی هر مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر به طور متوسط حدود 65 نفر اشتغال ایجاد می‌کند، که البته سهم اشتغال دائم آنها بسیار کمتر از اشتغال کل تولیدی است.
طبق آماری که داوود فدایی عضو هیئت مدیره انجمن صنایع انرژی‌های تجدیدپذیر ایران در مصاحبه‌اش با نشریه اینترنتی صدای مهندسی ایران، نقش انرژی‌های تجدیدپذیر در اشتغال‌زایی در سال 97/فرصت‌های پنهان اشتغال در حوزه صنایع خورشیدی، ارائه داده است، آمار جهانی ایجاد اشتغال مستقیم در حوزه انرژی خورشیدی 33 شغل به ازای هر مگاوات برق است که 20 نفر از آن را تولیدکنندگان زنجیره تامین فناوری به خود اختصاص می‌دهند و 13 نفر را هم نصب‌کنندگان سیستم‌ها. همچنین ایجاد اشتغال غیرمستقیم این حوزه معادل 1.2 تا 8.8 نفر به ازای هر نفر اشتغال مستقیم آن است.
البته بهتر است در اینجا توصیفی از مشاغل مستقیم و غیرمستقیم این حوزه ارائه شود. منظور از مشاغل مستقیم مشاغل مربوط به فعالیت‌های محوری، مثل تولید، ساخت، طراحی و توسعه، نصب و بهره‌برداری و نگهداری و تعمیر است و منظور از مشاغل غیرمستقیم اشتغال در حوزه زنجیره تامین مثل تولید مواد خام، تولید پنل‌های فتوولتائیک و پره‌های توربین‌های بادی و همچنین فعالیت‌های بازاریابی و فروش و فعالیت‌های مشاوره‌ای است.
محمد ساتکین مدیر دفتر انرژی باد و امواج ساتبا در گفتگو با نشریه صما می‌افزاید در صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر سهم اشتغال غیرمستقیم بیش از اشتغال مستقیم آن است.
بر اساس صحبت‌های رضا اردکانیان وزیر نیرو تا تابستان سال آینده، ۱۳98، 500 مگاوات به ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر ایران افزوده خواهد شد. در صورتی که این پیش‌بینی محقق شود، طبق آمار چند سال اخیر این صنعت در ایران، انتظار می‌رود 32.500 نفر در این پروژه‌ها به کار مشغول شوند.
پاشنه آشیل کارآفرینی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران
این نکته قابل ذکر است که مدل اقتصادی انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران بر اساس قرارداد خرید تضمینی 20 ساله دولت است. برق شبکه در ایران به شدت یارانه دریافت می‌کند به طوری که قیمت میانگین برق در ایران حدود 60 تومان معادل 2 سنت بر کیلووات‌ساعت است و این در حالی است که در کشورهایی مثل فرانسه، اتریش، لهستان، هلند، استرالیا و جمهوری چک قیمت برق بین 8 تا 8.9 سنت بر کیلووات‌ساعت و در رده‌های بعدی کشورهای کانادا با 7.23 سنت، فنلاند با 6.42 سنت و سوئد با 5.34 سنت بر کیلووات‌ساعت است و البته قیمت واقعی برق در ایران هم بین 1000 تا 1200 تومان بر کیلووات‌ساعت است که با دریافت یارانه دولتی این رقم تا 60 تومان کاهش یافته است؛ منبع: سیر تا پیاز قیمت برق.
در ایران اقتصاد فناوری‌های تجدیدپذیر اقتصادی ارگانیک نبوده و وابسته به پرداخت‌های دولتی است.
سهم درآمد نیروگاه‌های تجدیدپذیر از محل عوارض قبوض برق پرداختی توسط مردم، معادل 8% هر قبض، تامین می‌شود. با این حال شرکت توانیر و سازمان برنامه و بودجه کشور که مسئول انتقال و تخصیص این درآمدها هستند، در سال گذشته عملکرد درستی نداشته‌اند و همین موضوع باعث پرداخت نشدن درآمد نیروگاه‌های مگاواتی در سال‌های اول و دوم قرارداد و در نتیجه دلسرد شدن سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی شده است و وضعیتی را به وجود آورده است که سرمایه را از بخش نیروگاه‌های تجدیدپذیر دور کرده است.
در صورتی که قیمت برق شبکه در ایران واقعی شود[3]، می‌توان انتظار داشت با رقابتی‌شدن برق شبکه و برق حاصل از فناوری‌های تجدیدپذیر، مشترکان صرفه اقتصادی خود را در این بیابند که از انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده کنند. در این شرایط است که این صنعت به صورت ارگانیک و پایدار رشد می‌کند و به تبع آن اشتغال این حوزه نیز بسیار بیشتر از حال حاضر شکوفا می‌شود.