یه اتفاقی که تا حالا در بحث‌های اینجا و همین طور در دل نُوآها میفته اینه که بحث‌ها میره به سمت موضوعات ساده‌تر، و نه موضوعات مهم‌تر. منظورم از موضوعات ساده‌تر، موضوعاتی هست که راحت‌تر میشه به تجربه‌هامون برگردیم و بدون فکر زیاد میتونیم نظرمون رو درباره شون مطرح کنیم. و البته این خوبه، چون همین بحث های ساده‌تر تا الان کمک کرده موضوعات مهم تر خودشون رو بروز بدن.
برای اینکه این اتفاق نیفته، بد نیست پیش از هر کاری به عوامل موثر در بی آبی و «رابطه ی بین این عوامل» فکر کنیم و بتونیم این عوامل رو اولویت بندی کنیم.
پرسش
اگه بخواین بر اساس فاکتورهای مختلف، مسئله‌ی بی آبی رو اولویت بندی کنین اون ها چی هستن؟
احتمال داره برخی از عوامل دلیل بعضی دیگه باشن، برخی روابط هم شاید تقویت کننده یا تضعیف کننده‌ی دیگر عوامل باشن؛ مثلا سبک زندگی ما که به یک سری چیزها دامن می‌زنه. بد نیست این ها رو از هم جدا کنیم. چنین نگاهی منجر به اولویت بندی مسائل یا نشان دادن راهکاری برای اونها میشه.
شما چه عواملی رو برای بی آبی میبینید؟ و فکر میکنین رابطه‌ی این عامل با سایر عوامل مطرح شده چیه؟
نیازی نیست کار عجیبی کنیم و اگه هر کدوممون با طرز فکر خودمون یه عامل و رابطه رو پیدا کنیم، یواش یواش عوامل موثر خودشون رو نشون میدن.
به نظرم یکی از مهمترین عوامل مسئله بی آبی بحث مصرف بی برنامه آب در کشاورزی است. به عنوان کسی که در یک شهر صنعتی مثل اصفهان بزرگ شدم میتونم گواهی بدم که هدررفت آب در بخش صنعت بسیار کمتر از بخش کشاورزی است. شاید میزان آلایندگی صنایع برای آب بیشتر باشه اما این دلیلی بر مصرف بیشتر آن ها نیست. کشاورز ها در اغلب مناطق هنوز هم به شیوه غرقابی آبیاری رو انجام می دهند. این که هزینه برای جایگزینی این سیستم بایستی توسط چه کسی انجام بشه(دولت یا کشاورز) از نظر من جز عواملی که تصحیح این شیوه رو به تعویق انداخته. در همون اصفهان با این که آب زیادی مثل شمال کشور وجود نداره اما باز هم برنج کشت میشه و این از نظر من یعنی خیانت. شاید خیلی افراد بگن رزق خیلی از مردم به این کشت بسته اس اما حرف من توقف کشاورزی نیست. جایگزینی محصولات در سراسر کشور با یک محصول متناسب منابع اون مکان است. عامل دیگه ای که باز هم به کشاورزان مربوط میشه حفر چاه های غیر مجاز که بدون این که مشهود باشه هم کمبود آب رو شدت میده و هم بعد ها اکوسیستم و خود کشاورزی اون منطقه رو از بین میبره.
اگر بخوام راه حلی برای مورد دوم بگم شاید احیای قنات ها و سیستم استفاده از قنات به خصوص در مناطق کویری درست ترین شیوه باشه. هرچند شاید قنات جوابگوی حجم عظیم کشاورزی امروزه نباشه اما گمان میکنم مهندسی امروز اگر که بهش بها داده بشه میتونه شیوه های قدیمی رو خیلی کارامد تر باز هم به چرخه برگردونه.
این چیزی بود که تا الان تونستم بنویسم و بازهم اگر تونستم مینویسم.
برداشت و جمع بندیم از نقطه نظرات شما (به همراه نقطه نظرات مربوط که در پاسخ های بعدی اضافه شدن)؛ دلیل اصلی مسئله‌ی بی آبی و همین طور علت های جزئی تر این دلیل رو به این صورت مطرح کردید:
مصرف بی برنامه آب در کشاورزی
روش‌های دسترسی و مصرف آب در کشاورزی، شامل روش‌های غرقابی و یا حفر چاه
مدل محصولات در حال کشت، که نامتناسب با پتانسیل منطقه هست.
حجم بالای کشاورزی در یک منطقه، مستقل از پتانسیل منطقه
مقرون به صرفه نبودنِ تولید حجم محدود از محصول (نسبت هزینه به درامد بالا هنگام تولید محدود محصولات کشاورزی)
راهکارهایی هم برای این مسئله و دلیل های مطرح شده ارائه دادید:
اصلاح شیوه‌ی مصرف به کمک هزینه ی آینده
جایگزین کردن محصولات کشاورزی یک منطقه متناسب با منابع اون منطقه
احیای سیستم قنات ها و کمک گرفتن از دانش مهندسی برای ارتقای این روش های بهینه ی سنتی
بخوام به این عوامل که تا اینجا مطرح شده چیزی اضافه کنم میگم یکی از دلایل حجم بالای کشاورزی در منطقه، نسبت سود به هزینه هست. مثلا یه برنج کار اگه کمتر از یک-چند هکتار زمین داشته باشه براش نمی صرفه برنج کاشتن (بیشتر هزینه س تا درامد).
ضمن اینکه دلیل بی آبی یا خشکسالی نسبت تولید به مصرف آب هست. یعنی تولید آب یا بارش هم در طی زمان کم شده، که اون هم خودش میتونه یه دلیلش گرمایش زمین باشه. که اگه بخوایم به ریشه های گرمایش زمین هم نگاه کنیم به افزایش فعالیت صنایع مختلف میرسیم که در بینشون مثلا تولید برق و گرما و یا حمل و نقل جاده ای به چشم میاد.
جمع بندی:
فکر میکنم نحوه ی مصرف ما، به عنوان end user یکی از اصلی ترین و ریشه ای ترین دلایل خشکسالی هست. چه محصولات کشاورزی و چه محصولات غیرمستقیم تری مثل برق یا خودرو.
یک مساله دیگه هم فرهنگ مصرف آب هست. هنوز کسانی هستن که حین مسواک زدن یا حموم یا شستن ماشین شیر آب رو باز می ذارن …
به نظرم مساله خیلی مهم تر مدیریت و سیستم موجود در کشوره، که نه به محیط زیست اهمیت میده نه به منابع و سرانجامش هم چیزی جز ویرانی نیست. همین مساله کشاورزی که بهنام بهش اشاره کرد رو در نظر بگیرید؛ چرا کنترل درستی روی مساله کاشت محصول وجود نداره؟ چرا سیستم های آبیاری ما این همه آب هدر میدن؟ چرا این همه چاه حفر شده؟ چرا این همه سد ساختیم؟ آیا کاشت محصولاتی که برای رشد آب زیادی مصرف می‌کنن و سپس صادر اون ها واقعن به صرفه است؟ در صورتی که میزان بارش خیلی کمتر از حد مورد انتظاره و خشکسالی و کم آبی وجود داره. دقت کنید که چون تدبیر درستی وجود نداره ، و کار کارشناسی و علمی به اون صورت انجام نمیشه، مثلن برای مشکل کم آبی در اصفهان ، میان از استان های دیگه آب رو به اونجا می برن … سرانجامش چیه؟ خشکی و کم آبی رودی مثل کارون ، خشک شدن تالاب ها و آب های سطحی منطقه که این خودش مساله ریزگردها رو هم تشدید میکنه… و کلی مشکلات دیگه.
این تسکین های موقتی و تدابیر احمقانه هیچ چیزی رو درمان نمی‌کنه فقط وضع رو بدتر میکنه… کسی هم پاسخگو نیست و سازمان های غیر دولتی مردمی باید برن امضا جمع کنن تا مثلن برای احیای دریاچه ارومیه از سازمان های بین المللی کمک بخوان. چی‌شد که سیستان کم اب شد و مردمش روستاها رو ول کردن رفتن شهر؟ و خیلی چراهای دیگه که باید پاسخ داده بشه.…
نداشتن آگاهی کافی توسط افراد از مدل تولید یا اثرات مصرفِ محصولات مختلف
معرفی و تبلیغ محصولات به صورت یک طرفه توسط تولید کننده
افزایش فروش اون محصول برای سود بیشتر
در اختیار نبودن گزینه ی بهتر یا جایگزین
خز بودن محصولات محیط زیست دوستانه نسبت به محصولات الاینده خداییش محصولای بد خیلی خلاقانه تر معرفی یا ساخته میشن!
در ادامه ی
راه های جایگزین مصرف رو بلد نیستیم یا ابزارش رو نمیشناسیم. مثلا یه زمانی من هم ماشینم رو با شلنگ میشستم و همیشه هم از اینکه مجبورم موقع ماشین شستن کنار شلنگ آب باشم، کلافه بودم! تا اینکه یکی رو دیدم که یه سطل آب و یه ابر گرفته دستش و داره به راحت ماشینش رو تمیز میکنه.
ابزار طوری ساخته نشدن که بشه صرفه جویانه آب مصرف کرد. مثلا ما هنوز نیم-سیفون (سیفونی با نصف حجم آب) نداریم تو توالت هامون. و یا نباید سیفون رو بکشیم و …، یا هر بار لازمه تمام-سیفون بکشیم!
منم موافقم باید کاشت بعضی محصولات رو که آب زیادی مصرف میکنه مثل هندوانه و … حذف و به جاش محصولاتی که آب کمتر نیاز داره مثل زعفران جایگزین کرد.
یا در قسمت فضای سبزبه جای کاشت چمن در محیط‌های غیر ضروری که زیاد آب می‌خواهد، از برگ‌های سبز (پاپیتال) که آب کمی می‌خواهند استفاده کنیم.
دوست عزیز
من هم این رو قبول دارم که همین جمله بهانه خیلی از کارامون شده. ولی اگر به تیتر نگاه کنی اسمش تفکر سیستمی هست. تفکر سیستمی قواعد خودش رو داره. از نظر من این جا تفکر سیستمی یعنی ما به انتظار کار دولت برای این کار نشینیم. خودمون دست به کار بشیم و راجع به درست مصرف کردن آب در بخش کشاورزی راهکار بدیم. اتفاقا بعضی وقت ها برعکسه و خیلی ها چون قادر نیستن کاری در حوزه کشاورزی انجام بدن میگن ما فقط هوای مصرف آب خودمون رو داشته باشیم بقیه چیز ها درست میشه. بله در یک موضوع عادی شاید این مساله درست بود ولی در موضوعی مثل آب اگر بخوایم منتظر روند طبیعی تاثیر پذیری و تاثیرگذاری جامعه باشیم ، منتظر عبرت گرفتن کشاورز از رفتار خودمون بشیم و …، دیگه آبی برای مصرف باقی نمونده
از نظر من یکی از موثر ترین عوامل در بحران کم آبی کشور ما نظام بسیار ضعیف عرضه و تقاضای آبه. ما در هر دو بخش با ضعف مطالعه و وضع قوانین مواجهیم، خصوصاً در بخش کشاورزی که در کشور ما تقریباً سهم 90 درصدی از مصرف آب رو داره.
ایرادات ساختاری و عدم هماهنگی در ارتباط بین سازمان های تامین کننده و متقاضی (وزارت نیرو و جهاد کشاورزی) وجود داره. قوانین در زمینه حکمرانی و تخصیص خیلی ضعیفه، (آمار چاه های غیر مجاز وحشتناکه و مسدودسازی اونها تبعات اقتصادی و اجتماعی زیادی داره)، آب کشاورزی قیمت و ارزش درست نداره و هزینه های جانبی (اجتماعی و محیط زیستی) در اون دیده نمیشه. از طرف دیگه در خیلی از زمینه ها کشاورزی پر از ایراده، از مدیریت مزرعه و نوع آبیاری گرفته تا شناخت نیاز ها و بازار و اقتصادش. این مجموعه ها به هم تنیده‌ند و یک چرخه فزاینده رو تشکیل میدن به سمت افزایش بحران.
اما با توجه به بحران شدید آب، وضعیت مثال بیماریه که بیماریش از مراحل و علائم اولیه گذشته و به مراحل پیشرفته و خطرناکی رسیده که پزشک باید سریعاً در موردش قاطعانه تصمیم بگیره (مثلاً قطع عضو). فرهنگسازی و تبلیغ و آگاهی رسانی و از این قبیل باید باشه (بماند که سوالی مطرح میشه که چرا تا الان ضعیف بوده) اما مقدم بر هر چیز، مدیریت آب کشور تا رسیدن به یک سیستم ایده آل با ساختار و سازمان درست، به دو تغییر بزرگ و قاطعانه هم در بخش عرضه هم در بخش تقاضا نیاز داره (شاید به قاطعیت برخورد شدید انتظامی در مورد بهره‌برداری های غیر مجاز مثلاً).
در کنار اقداماتی از قبیل اصلاح قوانین عرضه و تخصیص، قیمت گذاری درست، آمار و داده برداری کامل و صحیح و با دقت و برنامه ریزی درست برای تولید (کشاورزی) با در نظر گیری مسائل اجتماعی و محیط زیستی!
عنایت بفرمائید، دکتر فهمی (معاون مدیر کل دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو)، در نشستی در مورد بحران آب، به این نکته بسیار مهم و حائز اهمیت اشاره کردند که بحران آب خیلی شدید و جدی و نزدیکه و اولین جایی که ازش آسیب میبینه اقتصاد جامعه روستاییه و این آسیب باعث بروز بحران های بسیار خطرناک و جدی اجتماعی و در نهایت تزلزل بنیان کشور میشه.
پس به تمام ملزومات ضرب العجلی ای که عرض کردم، مطالعات جامعه شناسی رو هم اضافه کنید.
به نظر میاد با وخیم تر شدن اوضاع شاید مجبور باشیم سبک زندگی (بیشتر راه کسب درآمد) در بسیاری از مناطق کشور رو عوض کنیم.
در آخر این نکته رو بگم که اینها برداشت های شخصی بنده ست از مطالعات و گفت و شنودهایی است که به عنوان یک دانشجو تا کنون داشتم.
نمی‌دونم امکانش هست یا نه، ولی خیلی خوب بود اگه میشد از دکتر کهرم دعوت میکردم.
یه نکته خیلی مسخره تو قضیه تفکر سیستمی آب بحث جمعیته. اینکه ما بدون نگاه کردن به منابع یه نقطه می‌خوایم جمعیت رو اونجا زیاد یا کم کنیم. یه مثال میزنم. شهر قم تا قبل از این، آبش شور بود و مردمش این رو پذیرفته بودن که زندگی تویی این شهر سخته. این یه دافعه بود برای این شهر و باعث میشد جمعیتش کنترل شه. سالها بعد مسئولین یهو به این فکر رسیدن که آب از چهارمحال برای این شهر بیارن. نتیجه:
بخش اعظم از صنایع و کشاورزی چهارمحال تحت تاثیر این انتقال قرار گرفت.
مردم بیشتری به قم اومدن چون نزدیک به تهرانه و قیمتهاش ارزونه و در نتیجه نیاز به آب بیشتر.
این یه مورد خیلی مهم در مورد تفکر سیستمی به آبه. بعضی وقتها کمبود آب به نظرم خوبه، چون باعث میشه ما امکانات بیخودی به منطقه بی آب ندیم.
برداشت و جمع بندیم از نقطه نظرات شما (به همراه نقطه نظرات مربوط که در پاسخ های بعدی اضافه شدن)؛ دلیل اصلی مسئله‌ی بی آبی و همین طور علت های جزئی تر این دلیل رو به این صورت مطرح کردید:
«اووووو! این همه دولت و کشاورزا آب هدر میدن، و همه ش 7-8 درصد سهم هدررفت مال منه! خب حالا چی میشه مگه من هم یه کم آب حروم کنم؟!»